بهترین مرکز گفتار درمانی در کرج:دمنوش
دمنوش ترکیبی در رستورانی در ژاپن
دَم‌نوش[۱] نوعی نوشیدنی است که در آن جزئی از گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه، پوستِمیوه یا اجزای دیگر گیاهان دارویی که قابل حل در آب است، به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می‌گیرد. دم کردن یا گرفتن عصاره به وسیلهٔ آب متداول‌ترین و قدیمی‌ترین روش به کار بردن داروهای گیاهی است. روش تهیه به این صورت است که ابتدا روی گیاه که به طرز صحیحی خرد شده آب جوش می‌ریزند، سپس آن را به مدت ۵–۳ دقیقه در یک ظرف در بستهٔ شیشه‌ای یا چینی می‌گذارند و گاهی آن را هم می‌زنند و سپس مایع را از کاغذ صافی یا الک با شبکهٔ ریز عبور می‌دهند.
در ایران در سال‌های اخیر دم‌نوش‌های گیاهی و میوه‌ای مورد استقبال و مصرف برخی خانوارها قرار گرفته‌است. این استقبال دلایل مختلفی دارد. برخی برای نفع درمانی از این دمنوشها استفاده می‌کنند. تعدادی برای تنوع بخشیدن به نوشیدنی روزانه، آن را مصرف می‌کنند و بعضی هم به خاطر اینکه دمنوش را یک نوشیدنی شیک می‌دانند، برای پذیرایی از آن استفاده می‌کنند.
تاریخچهٔ دمنوش را نمی‌توان از تاریخچهٔ گیاهان دارویی جدا کرد. اگرچه گیاهان دارویی منشأ طبیعی دارند و در مقایسه با داروهای شیمیایی عوارض کمتری ایجاد می‌کنند، اما مصرف بی‌رویه یا غیرعلمی برخی از این گیاهان می‌تواند موجب عوارض ناخواسته و حتی مسمومیت‌های شدید گردد؛ بنابراین مصرف دمنوشها نیز همانند داروهای شیمیایی باید با آگاهی و پس از اطلاع از سازوکار عمل آن‌ها باشد. برای نمونه مصرف گل گاوزبان ایرانیبه‌تنهایی در افرادی که فشار خون بالا دارند، می‌تواند به‌شدت مخاطره‌انگیز باشد. مادران باردار یا شیرده تنها پس از مشاوره با پزشک، مجاز به مصرف دمنوشها هستند. در دم‌نوش‌های ترکیبی معمولاً چند گیاه جهت یک رسیدن یک منظور و هدف با هم ترکیب می‌شوند، برای مثال گروهی از دم‌نوش‌های ترکیبی انرژی‌زا هستند و بعضی دیگر کم‌کنندهٔ فشارخون و گروهی دیگر آرامبخش هستند که برخلاف انرژی‌زاها که ضربان قلب و انرژی را افزایش می‌دهند، به آرامش و تنش‌زدایی از بدن کمک می‌کنند.
محتویات
تعریف و خصوصیات[ویرایش]
دمنوش نوعی نوشیدنی است که در آن جزئی از گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه، پوستِ میوه یا اجزای دیگر گیاهان دارویی که قابل حل در آب است، به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می‌گیرد.[۲] بیشتر دمنوشها فاقد کافئین هستند.[۳]
به نوشیدنی ساخته شده از گیاهان دارویی و ادویه‌جات دمنوش گفته می‌شود.[۴]
- تفاوت دمنوش با چای
چای نوعی نوشیدنی است که از برگ گیاهی به نام کاملیا سیننسیس تهیه می‌شود. مانند چای سیاه یا چای سبز اما دمنوش یا چای گیاهی از برگ، گل، پوست درخت (مانند دارچین)، میوه، ریشه یا دانهٔ گیاهانی بخصوصی به غیر از کاملیا سیننسیس تهیه می‌شود.[۵]
- تفاوت دمنوش با جوشانده
در دمنوش گیاه را کمی کوبیده و در آب جوشیده شده به مدت چند دقیقه در حالی که در ظرف بسته است، روی بخار ملایم قرار می‌دهند و بعد صاف می‌کنند. نوشیدنی حاصل از گل گاوزبان، گل ختمی، به لیمو، سنبل الطیب نوعی دمنوش گیاهی است. در مقابل اگر گیاه را مستقیم با آب سرد یا گرم بجوشانند، جوشانده‌ای بدست می‌آید که خاصیت و اثر آن قوی تر از دمنوش است، چرا که حین جوشاندن مواد بیشتری از گیاه خارج می‌شود. بسیاری از گیاهان باید به صورت دم کرده‌استفاده شود و اگر بر اثر ناآگاهی یا غفلت جوشانده شود، خاصیت آن تغییر می‌کند و گاهی موادی از گیاه آزاد می‌شود که دارای عوارض ناگواری خواهد بود.[۶]
- تفاوت دمنوش با عرقیات گیاهی
عرقیات گیاهی، از تقطیر اسانس ریشه، پوست یا گلبرگ گیاهان طبی در آب حاصل می‌شود، نظیر گلاب و عرق نعناع.[۷]
- اجزای گیاهی مورد استفاده
از اجزای مختلف گیاه در تهیه چای استفاده می‌شود: برای نمونه:
برگ: ریواس، گل شاه پسند، نعناع
گل: اسطوخودوس، گل رز، گل بابونه
دانه: رازیانه و هل
پوست: دارچین و درخت بید
ریشه: کاسنی، زنجبیل و زردچوبه
میوه: سیب، هلو، زغال اخته و غیره در تهیه دمنوش بکار برده می‌شود.[۵]
- رنگ
دمنوش هر گیاه و میوه رنگی خاص به خود دارد. باید توجه داشت که در برخی موارد کشیدن خط تفکیکی بین رنگ‌های زرد و نارنجی یا قهوه‌ای کم رنگ مشکل است و با گذشت زمان رنگ چای تغییر کرده و پررنگ‌تر خواهد شد. رنگ دمنوش را می‌توان به رنگ‌های زیر تفکیک کرد:
چای قرمز: نمونه چای ترش، رز، میوه گل رز
چای زرد: بادیان رومی، یونجه، سنبل ختایی (انجلیکا)
چای نارنجی: سرخارگل، آقطی سیاه، گلرنگ
چای قهوه‌ای: دارچین، فرنجمشک، ماته (نوع سیاه)
چای آبی: پنیرک، اسطوخودوس (لاوندا)، گل گندم (رنگ آبی چای فقط مدتی دوام دارد و اگر زمان زیادی از افزودن آبجوش بگذرد چای تغییر رنگ خواهد داد)[۸]
طبقه‌بندی[ویرایش]
دمنوشها را می‌توان بر اساس خواص درمانی طبقه‌بندی کرد. برخی از خواص درمانی دمنوشها عبارتند از:
تاریخچه[ویرایش]
دم کردن یا گرفتن عصاره به وسیلهٔ آب متداول‌ترین و قدیمی‌ترین روش به کار بردن داروهای گیاهی است.[۱۱] تاریخچهٔ دمنوش را نمی‌توان از تاریخچهٔ گیاهان دارویی جدا کرد.[۲]
قواعد مصرف[ویرایش]
تصویری از گیاهان دارویی در یک عطاری
مصرف بیش از حد گیاهان دارویی موجب بروز عوارضی در بدن می‌شود و این تصور که گیاهان دارویی بدون عوارض است، تصور غلطی است.[۱۲] اگرچه گیاهان دارویی منشأ طبیعی دارند و در مقایسه با داروهای شیمیایی عوارض کمتری ایجاد می‌کنند اما مصرف بی‌رویه یا غیرعلمی برخی از این گیاهان می‌تواند موجب عوارض ناخواسته و حتی مسمومیت‌های شدید گردد؛ بنابراین مصرف گیاهان دارویی نیز همانند داروهای شیمیایی باید با آگاهی و پس از اطلاع از سازوکار عمل آن‌ها باشد. به‌ویژه در مورد کودکان و سالمندان مصرف این گیاهان باید با احتیاط بیشتری همراه باشد. از این‌رو در کشورهای پیشرفته نظارت دقیقی بر تولید و توزیع این گیاهان صورت می‌گیرد. برای مثالسازمان غذا و دارو آمریکا (معروف به اف‌دی‌اِی FDA) همان شروط مربوط به داروهای شیمیایی را برای گیاهان دارویی نیز در نظر می‌گیرد. در زیر به برخی از این اصول در مورد تهیه، نگهداری و مصرف این گیاهان اشاره شده است:
- بسیاری از گیاهان دارویی ممکن است به میکروب‌ها، سموم کشاورزی، مواد ضدعفونی‌کنندهٔ گازی (مثل فسفین) و فلزهای سمی (مثل سرب، جیوه و آرسنیک) آلوده باشند.
- بهتر است این گیاهان را در جای سرد، خشک و دور از دسترس بچه‌ها حفظ نمود. ظروف پلاستیکی برای نگهداری گیاهان بودار مناسب نیستند. این ظروف می‌توانند اسانس فرار این گیاهان را جذب نمایند. همچنین، نباید از گیاهانی استفاده شوند که برای سال‌ها نگهداری شده‌اند.
- بهتر است افراد خود به جمع‌آوری گیاهان دارویی مبادرت نکنند مگر اینکه قادر باشند گیاه سمی را از غیر سمی تشخیص دهند. معمولاً به گیاهان دارویی کشت داده شده بیشتر می‌توان اعتماد نمود.
- گیاهان دارویی را نباید برای مدت طولانی استفاده کرد.
- پیش از مصرف هر نوع گیاه دارویی باید دستور دقیق مصرف و عوارض جانبی آن روشن باشد. این گیاهان نیز همانند سایر داروها نباید بیش از مقدار مجاز مصرف شوند. سمی بودن یک داروی گیاهی بسته به قسمت مورد استفادهٔ گیاه و روش تهیهٔ آن فرق می‌کند.
- مصرف هم‌زمان داروهای شیمیایی با گیاهی خاص ممکن است موجب بروز تداخل دارویی گردد؛ بنابراین باید پزشک را از مصرف این گیاهان مطلع نمود.[۱۳]
- گیاهان دارویی باید از منابع معتبر و مطمئن تهیه شوند. فروشندگان گیاهان دارویی باید اطلاعات و شناخت کافی در زمینهٔ خواص داروهای گیاهی داشته باشند. بهتر است داروهای گیاهی از مراکزی تهیه شوند که دارای مجوز یا عضو اتحادیه باشند.[۱۴]
در کشور ژاپن برای بسته‌بندی دمنوشها شرایط زیر مقرر شده است: ذکر کشور محل کشت یا برداشت گیاه، ذکر نام علمی گیاه، ذکر قسمت مورد استفادهٔ گیاه از قبیل: گل، برگ، ریشه و غیره و ذکر تاریخ انقضای مصرف.[۱۵]
استفاده در زمان شیردهی و بارداری[ویرایش]
مادران باردار یا شیرده تنها پس از مشاوره با پزشک، مجاز به مصرف دمنوش هستند.[۱۳] در هنگام بارداری، بسیاری از گیاهان مورد استفاده در دمنوش می‌تواند مضر باشد. حتی ممکن است در اوایل حاملگی، احتمال سقط یا وزن کم هنگام تولد را افزایش دهد. برخی از این دمنوشها مضر عبارتند از: یونجه، توت مار، افدرا، چای ترش، کاوا، علف لیمو، ریشه شیرین بیان، مریم گلی، برگ گزنه، گل ساعتی،بابونه رومی، رزماری، ساسافراس، نخلک اره‌ای و بومادران معمولی[۱۶] همچنین نوشیدن چای زعفران، چای دارچین، چای جوز هندی، چای زردچوبه، سنبل خطایی، پنجه گربه، مامیران بزرگ، پای خر، هماور، سنای اسکندریه، دکمه طلایی، پنج انگشت، چریش، گل شاه‌پسند، چای زرشک، بابونه گاوی، بابونه آلمانی، شنبلیله، چای پونه، درمنه، مر حجازی، انجدان رومی، افسنتین، تمشک قرمز (برگ تمشک قرمز فقط در چند ماه اول ممنوع است. در ماه‌های آخر به سهولت زایمان کمک می‌کند)[۱۷] و چای یاسمین در هنگام حاملگی مجاز نیست.[۱۸]
جهت ازدیاد شیر مادر بعد از زایمان، رازیانه (معروف‌ترین داروی طبیعی به منظور افزایش شیر مادر به‌شمار می‌رود)، زیره، قاصدک، برگتمشک قرمز، خار مریم، شنبلیله، شوید و بادیان رومی توصیه می‌شود.[۱۹]
عوارض مصرف بی‌رویه[ویرایش]
مصرف داروهای گیاهی به اعتقاد پزشکان، عوارض نهفته‌ای دارد که برای مردم مشخص نیست و به همین دلیل، مصرف‌کنندگان فکر می‌کنند که مصرف این داروها روند بهبودی را سریع‌تر می‌کند. در همین حال برخی از بیماران نیز با مصرف داروهای گیاهی در دوران بیماری، درمان اصلی را به تعویق می‌اندازند. برخی گیاهان دارویی بسیار قوی یا سمی هستند و می‌توانند باعث از کارافتادگی کبد و حتیمرگ مصرف‌کننده شوند.[۲۰] برای نمونه تداخل دارویی برخی از گیاهان دارویی با داروهای شیمیایی ممکن است باعث افزایش خون‌ریزی شود. داروهای ضدانعقاد از قبیل: آسپرین یا وارفارین، از تشکیل لخته خون در داخل عروق جلوگیری می‌کند و بیماری‌های قلبی و سکته را کاهش می‌دهد. هنگامی که این داروها با گیاهان دارویی و مکمل‌ها ترکیب شوند، می‌توانند اثر ضدانعقادی را تشدید کرده و باعث افزایش خون‌ریزی شوند. برخی از دمنوشها که با آسپرین و وارفارین تداخل ایجاد می‌کنند، عبارتند از: آلوئه‌ورا، بابونه، مریم گلی، گل مینا، سیر،زنجبیل، جینکو، جینسینگ و نخلک اره‌ای. بنابراین هنگام استفاده از آسپرین و وارفارین و دیگر ضد انعقادها لازم است با پزشک در مورد مصرف دمنوش مشورت شود.[۲۱]
دم‌نوش‌های محبوب[ویرایش]
در آمریکا مصرف گیاهان دارویی در دهه‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته‌است. محبوبترین دمنوشها در آمریکا به ترتیب عبارتند از: بابونه آلمانی (کامومیل)، سنای اسکندریه، زنجبیل، سر خار گل، قاصدک، کاوا، شیرین بیان، نارون قرمز، ریحان مقدس و شنبلیله[۲۲]
بر اساس تحقیقی که از طرف دانشگاه علوم پزشکی تهران در مورد شایعترین گیاهان دارویی خریداری شده از عطاری‌ها در شهر تهران در سال ۱۳۸۷ انجام شده است، شایعترین گیاهان خریداری شده از عطاران که به صورت دمنوش نیز بکار می‌روند عبارتند از: گل گاوزبان ایرانی، سنبل الطیب، بنفشه، کاسنی، شاه تره، آویشن، پنیرک، گل ختمی، دارچین و زنجبیل.[۲۳]
در فرهنگ کشورهای جهان[ویرایش]
- در ایران در سال‌های اخیر دم‌نوش‌های گیاهی و میوه‌ای مورد استقبال و مصرف برخی خانوارها قرار گرفته‌است. دلایل این استقبال گوناگون است. برخی برای نفع درمانی از این دمنوشها استفاده می‌کنند. تعدادی برای تنوع بخشیدن به نوشیدنی روزانه، آن را مصرف می‌کنند و برخی، نوشیدن دمنوش گیاهی را نوعی شیک بودن دانسته و جهت پذیرایی از آن استفاده می‌کنند.[۶] بر اساس تحقیقاتی که در سال ۹۲ در ایران به عمل آمده‌است. ۸/ ۴۱ درصد از کل گیاهان دارویی که توسط مردم استفاده می‌گردد به صورت دم کردنی بوده‌است.[۲۴]
- استقبال و رویکرد دوباره به چای‌های گیاهی، در ایالات متحده آمریکا از دهه ۱۹۶۰ (میلادی) آغاز شد. با پیدایش جنبشهای اجتماعینظیر جنبش استعداد بشری و هیپی‌گری دور تازه‌ای از بازگشت به طبیعت در بین مردم آمریکا ظهور کرد و این موج به تدریج در سراسر جهان گسترش یافته و هنوز هم ادامه دارد.[۲۵]
- در کشورهایی مثل مراکش، تونس، ترکیه و مصر مصرف چای نعناع فلفلی همراه با شکر فراوان رواج بسیاری دارد. نعناع فلفلی برای رفع گرمازدگی و رفع خستگی چای مناسبی است.
- کشور آلمان از نظر مصرف چای گیاهی، رتبهٔ نخست را در جهان داراست. همچنین در این کشور، استفاده از میوه‌های خشک‌شده در چای‌های مخلوط رواج دارد. در این کشور، شرکت‌های متعددی در صنعت نوشیدنی‌های گیاهی در سطح بین‌المللی، فعال هستند و درسوپر مارکت‌های آن، فضای نسبتاً بزرگی به فروش چای گیاهی اختصاص داده شده‌است.
- در کشور سوئیس رسم است که برای خانمی که باردار شده‌است. چای رازیانه به عنوان هدیه فرستاده شود. رازیانه گیاهی است که موجب ترشح شیر مادر بعد از زایمان می‌شود.
- در کشور مصر و مکزیک که از مراکز تولید چای ترش به‌شمار می‌آیند، این چای برای رفع خستگی استفاده می‌شود. ورزشکاران دویماراتون کشور اتیوپی که خود یکی از کشورهای تولیدکنندهٔ این چای است، به جهت نوشیدن چای ترش شهرت دارند.
- چای ماته در کشورهای آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی از قدیم بین ساکنان اولیه این مناطق به عنوان «چای نشاط بخش» رواج داشته‌است. این چای حاوی مقادیر زیادی مینرال و ویتامین آ و ویتامین ث است. گیاه این چای هم به صورت سبز و هم به صورت حرارت داده شده و به رنگ سیاه موجود است. بطور سنتی این چای در کشورهای آمریکای جنوبی در درون یک لیوان به شکل کدوریخته شده و توسط نی فلزی بخصوص به نام «بومبیلا» (Bombilla) نوشیده می‌شود.[۲۶]
مواد مؤثر گیاهی[ویرایش]
مواد شیمیایی گیاهی[یادداشت ۱] که قابل حل در آب هستند و در دمنوشها مورد استفاده قرار می‌گیرند، عبارتند از:[۲۷]
- آلکالوئید بیشتر آلکالوئیدها به خاطر خواص روان درمانی خود، به عنوان مسکّن‌های قوی و آرامبخش، مشهورند. از لحاظ مزه تلخ به‌شمار می‌آید. گل ساعتی و چای ماته نمونه‌ای از چای‌هایی حاوی آلکالوئید هستند.
- زردینه (رنگیزه) این ماده مدّر و معرق است. شیرین بیان و بابونه آلمانی حاوی مقادیر زیادی زردینه هستند.
- پلی‌فنل دارای خاصیت آنتی اکسیدانی و ضدسرطانی توسط مهار کردن رادیکالهای آزاد است. رادیکالهای آزاد با حمله به غشاسیتوپلاسمی و نابود کردن آن، به دی ان ا دسترسی پیدا کرده و از طریق تغییر آن باعث بیماری‌هایی مثل سرطان می‌شوند. از بیماری تصلب شرائین جلوگیری می‌کند.
- تانن مهم‌ترین خاصیت تانن‌ها، قابض بودن آن‌هاست. از گیاهانی که حاوی تانن هستند می‌توان از تمشک قرمز نام برد.
- گلیکوزید در بهبود عملکرد قلب مؤثر است. مدر بوده و باعث بهبود سرفه می‌شود. یکی از گیاهان حاوی گلیکوزید علف جارو است.
- لیزاب (موسیلاژ) در حفظ مخاط گلو، دستگاه تنفسی و معده مؤثر است. در رفع اسهال و درد گلو بکار می‌آید. از گیاهان حاوی لیزابپنیرک و گل ماهور می‌توان نام برد.
- ویتامین و مینرال، برخی از گیاهان دارویی از نظر داشتن انواع ویتامین و مینرال بسیار غنی هستند. برای مثال میوه گل رز ۴۰–۲۰ برابرلیمو ویتامین سی دارد.
- مواد تلخ ضمن تحریک اشتها، ترشح شیرهٔ معده و بزاق را نیز زیاد می‌کنند. برطرف‌کنندهٔ یبوست و تقویت‌کنندهٔ کبد هستند. قاصدکحاوی مقادیر زیادی مواد تلخ است.[۲۸]
طرز تهیه و وسایل[ویرایش]
قوری شیشه‌ای حاوی دمنوش که بر روی چراغک یا ورمر شمعی قرار گرفته‌است.
روش تهیه دمنوش به این صورت است که ابتدا روی گیاه که به طرز صحیحی خرد شده آب جوش می‌ریزند، سپس آن را به مدت ۵–۳ دقیقه (در صورت استفاده از برگ یا گل)[۲۹] در یکی ظرف در بستهٔ شیشه‌ای یا چینی می‌گذارند و گاهی آن را هم می‌زنند و سپس مایع را از کاغذ صافی یا الک با شبکهٔ ریز عبور می‌دهند.[۱۱] در صورتی که از قسمت‌های سفت گیاه مانند ریشه یا میوه برای دمنوش استفاده شود، توصیه می‌شود که پس از خرد شدنِ ریشه یا میوه، حدود ۷ دقیقه در درون ظرف سربسته باقی بماند.[۳۰]
دمنوش را می‌توان به صورت چای گیاهی کیسه‌ای، گیاه یا میوه خشک شده، گیاه تازه یا چای سرد (با یخ) درست کرد. طرز تهیه دم نوش چای سرد مانند نوع بدون یخ دمنوش است با این تفاوت که مقدار آبجوشی که بر روی گیاه ریخته می‌شود یک سوم تا یک چهارم میزان بدون یخ است و محلول غلیظ‌تر است. بعد از ریختن آب جوش، محلول چند بار بهم زده شده و در ظرفی دردار مدتی به حال خود رها گذاشته می‌شود. هنگامی که مایع حرارت خود را از دست داد مایع از داخل ظرف در بسته به درون یک لیوان حاوی یخ ریخته می‌شود.[۳۱] در صورت استفاده از گیاه تازه چای زیباتر به نظر می‌آید اما از نظر داشتن خواص دارویی گیاه خشک شده به مراتب خواص بیشتری نسبت به گیاه تازه دارد.[۳۲]
وسایلی که استفاده از آن برای تهیهٔ دمنوش معمول است، عبارتند از:
- قوری برای دمنوش قوری‌های شیشه‌ای محبوبیت بیشتری دارند زیرا تغییرات رنگ و شکل گل و برگ در داخل آب قابل دید هستند. لولهٔ قوری بهتر است گشاد باشد تا مواد مورد استفاده از دمنوش به راحتی بتوانند خارج شوند.
- قاشق اندازه‌گیری برای اندازه‌گیری گیاهان خشک استفاده می‌شود.
- چای صاف کن بهتر است برای گرفتن تفاله‌های ریز انواعی از چای مانند بابونه آلمانی از چای صاف کن با سوراخ‌های بسیار ریز استفاده شود.
- دم‌کن قوری برای جلوگیری از کاهش دمای دمنوش داخل قوری بکار برده می‌شود.
- فنجان نوعی از فنجان چای که شیشه‌ای و بدون رنگ است جهت نوشیدن دمنوش بیشتر محبوبیت دارد.
- هاون کوچک و دستهٔ هاون جهت خرد کردن گیاهان دارویی و ادویه‌هایی که بکار برده می‌شود.
- چراغک یا ورمر شمعی وسیله خوبیست که می‌تواند چای را گرم نگه دارد. همچنین چراغک از نظر زیبایی هم محبوبیت دارد
